Củ mài là gì? Tác dụng chữa bệnh và những lưu ý quan trọng
Củ mài là tên thường gọi của một loại cây mọc hoang ở nhiều vùng núi. Người ta thường dùng củ cây này để ăn và chữa bệnh. Ngoài công dụng chính là bồi bổ cho người suy nhược, các dược tính của nó còn quy vào ngũ tạng, đem lại nhiều tác dụng trị bệnh.
Củ mài là gì?
Củ mài (củ mài đắng) là cách gọi của người dân miền bắc chỉ một loại cây có củ cắm sâu xuống lòng đất. Trong vùng Nam Bộ, người ta dùng từ “khoai mài” thay thế. Những thế kỷ trước, đây từng là loại cây dùng để ăn thay cơm của nhiều người dân miền núi. Không chỉ cung cấp nhiều dưỡng chất “chống đói”, đây còn là một dược liệu chữa được nhiều bệnh.
Ngoài các cách gọi cơ bản trên, trong các tài liệu y học cổ truyền còn ghi chép với những cái tên như củ hoài sơn, sơn dược, hay chỉnh hoài. Trong từ điển dược liệu (phương Tây) nó được ghi chép là cây thuộc họ củ Nâu (Dioscoreaceae), tên khoa học Dioscorea Persimilis.
Đặc điểm mô tả
Củ khoai mài là loại cây thân theo, ngoài tự nhiên nó có đặc điểm như sau:
- Thân cây: Thân hoài sơn có dạng dây leo cuốn khá nhẵn, màu đỏ hồng. Thường mỗi cây ban đầu chỉ lên 1 dây, sau đó có thể phân nhiều nhánh hơn từ phần gốc ngay sát củ. Dây cây này chỉ to bằng khoảng chiếc đũa và rất dai, chắc.
- Rễ cây: Rễ khoai mài chính là phần củ, bao gồm rễ chính (củ cái) mọc thẳng xuống đất sâu, có khi lên đến 1m. Đường kính của củ có thể chỉ bằng 2 ngón tay nhưng cũng có khi lớn hơn cả bàn tay (chừng 10cm). Ngoài củ cái có thể còn nhiều củ con mọc cạnh. Bề ngoài mỗi củ có lớp vỏ mỏng vàng nâu nhẵn nhụi. Khi cạo ra sẽ thấy phần lõi trắng ngà và không hề xơ.
- Lá cây: Lá mài thuộc loại lá đơn mọc đối xứng qua các đốt của dây, nối bằng cuống. Mỗi lá được cấu tạo bởi phiến hình trái tim với phần cuối dài hẳn. Do đó mặc dù trông khá tròn nhưng tổng chiều dài lá là 8 – 10cm. Có khoảng 5 – 7 gân trên mỗi lá chạy vòng từ cuống ra đuôi lá. Mép lá mài không có răng cưa như dứa dại mà nhẵn nhụi. Đôi khi ở kẽ lá xuất hiện những củ con, dân gian gọi là dái củ mài hay thiên hoài.
- Hoa mài: Phần hoa của cây này thường nở vào tháng 5 đến tháng 7. Chúng mọc ra từ kẽ lá theo chùm, mỗi chùm chứa nhiều hoa nhỏ màu trắng vàng.
- Quả mài: Từ tháng 8 đến tháng 10 là thời gian khoai mài ra quả. Loại quả này khá đặc biệt với dạng nang 3 cánh, bên trong mỗi cánh chứa 1 hạt mỏng. Khi già, cánh tách làm đôi, để lộ nhân hạt màu nâu xỉn. Trẻ em miền núi thời xưa từng dùng quả này ghép lại làm ra nhiều đồ chơi thú vị.
- Đặc điểm phân bố: Củ mài mọc dại tự nhiên ở nhiều tỉnh từ Huế trở ra. Chủ yếu gồm các tỉnh Nghệ An, Thanh hóa, Hà Giang và cả ở Quảng Ninh. Không chỉ có mặt ở Việt Nam, tại Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan hay trên dãy Himalayas người ta cũng thấy cây này. Nhìn chung, đây là cây phát triển mạnh ở rừng núi nhiệt đới.
Trồng và thu hoạch củ mài
Nhiều năm trở lại đây, dược tính của nó được nhiều người biết đến. Vì vậy, mặc dù cuộc sống của người dân đã bớt khó khăn nhưng việc khai thác cây củ mài ngày càng nhiều, khiến nó dần khan hiếm ngoài tự nhiên. Cho nên, để cung cấp dược liệu chữa bệnh, nhiều nhà vườn đã nhân giống, sản xuất loại cây này.
Trồng cây khoai mài không quá cầu kỳ, chỉ cần chọn nơi có tầng đất sâu, nếu màu mỡ càng tốt. Cây này thích nghi tốt ở khí hậu không quá lạnh, có ánh mặt trời, không sinh trưởng tốt ở nơi đầm lầy, đất trũng hoặc kiềm hóa. Lý do là vì củ này không hút được nhiều nước, dễ thối.
- Người ta dùng phần đầu củ hoặc dái khoai mài để nhân giống.
- Sau khi đào củ vào mùa Đông, lấy những củ ngắn và to để cắt lấy khoảng 17 – 20cm ở đầu củ để trồng vào mùa hè. Hoặc nhặt các dái củ đem phơi nắng rồi cất vào hầm.
- Nếu dùng đầu củ để trồng, cây sẽ cho thu hoặc nhanh hơn là phần dái củ, tuy nhiên cách trồng là giống nhau, bạn chỉ cần:
- Cuốc đất sâu khoảng 65 – 70 cm để phơi ải cho khô từ vụ Đông.
- Đến khi hè sang thì bón phân chuồng lót ở dưới, bừa lấp phân và cho củ mài vào, lấp hố kín và chăm sóc.
- Với những vùng đất mưa nhiều như trong miền Nam có thể đánh luống cao lên đến 1m để trồng. Việc này nhằm tạo rãnh thoát nước, tránh hư hỏng củ.
Cây mài ít phải chăm sóc hay tưới nước, bạn chỉ cần trồng theo hàng đơn hoặc kép rồi làm cỏ, chờ ngày thu hoạch.
Thu hái và sơ chế
Thực tế củ mài có thể thu hoạch vào bất cứ lúc nào trong năm nhưng tốt nhất vẫn là mùa Thu – Đông. Lúc này thân cây vừa chết khô, phần rễ củ chứa nhiều dưỡng chất nhất.
- Người ta cắt bỏ phần thân gốc và đào sâu xuống dưới để lấy củ.
- Củ mài sau khi đào cần được rửa sạch, gọt bỏ vỏ vàng nâu đi. Sau đó cắt khúc (miếng) cho vào ngâm với nước phèn chua khoảng 2 – 4 giờ. Việc này nhằm giảm độ nhớt của chúng.
- Sau khi ngâm xong cần vớt ra và rửa lại. Nếu dùng để ăn thì đem chế biến luôn. Nếu dùng làm thuốc thì tiếp tục cho vào lò sấy với lưu huỳnh để củ mềm ra.
- Tiếp theo, đem phơi cho củ se lại và tiếp tục sấy 24 giờ.
- Cuối cùng đem phơi khô hoặc sấy ở nhiệt độ 50 – 60 độ C.
Cách bảo quản
Củ mài dùng để ăn thì thường không để lâu ngày. Tuy nhiên khi sử dụng làm thuốc, bạn cần sấy khô và bảo quản thật kỹ. Tốt nhất là đóng vào túi zip, túi hút chân không và để ở nơi khô thoáng, chống ẩm, mối mọt.
Người ta thường hay thái miếng củ mài để sắc lấy nước hoặc tán thành bột mịn. Mỗi ngày dùng khoảng 12g đến 30g là đủ, đem kết hợp với dược liệu khác hoặc dùng đơn lẻ.
Thành phần, tác dụng của củ mài
Khoai mài từ lâu đã được dân gian và các thầy thuốc dùng trong điều trị nhiều bệnh. Thế nhưng phải đến mãi sau này, khoa học mới đi tìm hiểu và đưa ra câu trả lời về công dụng thực sự của nó.
Thành phần hóa học
Theo các phân tích chuyên khoa, trong củ mài có chứa khá nhiều chất như sau:
- Tinh bột: Khoảng 63,25%.
- Chất nhầy: 2 – 2.8%.
- Lipid: Khoảng 0.45%.
- Protid: Khoảng 6.75%.
Bên cạnh đó là dioscin, allantoin, cùng các axit amin, saponin có nhân sterol, cholin, và nhiều nguyên tố vi lượng.
Những thành phần này cho biết củ mài có công dụng gì?
- Dioscin trong củ mài giúp ngăn ngừa và hỗ trợ chữa trị loãng xương. Đồng thời hoạt động như một chất chống ung thư, dị ứng và virus.
- Allantoin giúp loại bỏ các lớp tế bào chế, ngừa hiện tượng sừng hóa, tăng độ mịn và dưỡng ẩm cho da. Ngoài ra nó còn làm lành vết thương và giúp da chống lại kích ứng.
- Saponin trong củ này là chất mà khoa học cho rằng có khả năng chống đột biến tế bào và giảm ung thư đại tràng, ung thư ruột kết…
- Cholin trong khoai mài được các nhà khoa học cho là đem lại hiệu quả tốt trong điều trị viêm gan mãn tính, xơ gan. Đồng thời hỗ trợ trí nhớ, giải tỏa phiền muộn, giảm đau mỏi và trị chứng co giật cùng nhiều bệnh khác.
Ngoài ra, một lượng rất lớn tinh bột, nguyên tố vi lượng và Protid trong loại củ này sẽ cung cấp rất nhiều dưỡng chất cho cơ thể. Đó chính là lý do người Việt xưa đi đào củ mài để chống đói.
Cụ thể củ mài nấu món gì ngon và tốt cho sức khỏe? Người ta có thể dùng củ mài luộc, hoặc đem nấu cháo, nấu chè, thậm chí là kho nghệ. Những cách làm và công dụng chữa bệnh của chúng sẽ được nêu rõ hơn ở phần sau.
Tác dụng của khoai mài theo Đông y
Trong ghi chép của Y học Đông phương, củ mài hay hoài sơn có tính bình, vị ngọt. Khi đi vào cơ thể sẽ quy kinh tỳ, vị, phế, thận; do đó giúp:
- Điều trị suy nhược.
- Chữa bệnh khó tiêu, tả lỵ.
- Trị ho.
- Bổ máu và tăng cường tuần hoàn.
- Làm mạnh tỳ vị nên giúp người bệnh ăn ngon miệng hơn.
- Giúp đàn ông thoát khỏi chứng di tinh, phụ nữ trừ khí hư.
- Chữa đái tháo, đái rắt kèm theo biểu hiện khô miệng.
- Giữ sinh khí và sinh tân dịch.
Các bài thuốc hay từ củ mài
Có rất nhiều công dụng trị bệnh được nêu ở trên, vậy cụ thể người ta dùng củ mài trong những bài thuốc chữa bệnh như thế nào?
Những bài thuốc Hay
Củ mài được dân gian và Đông y sử dụng để trị các bệnh như sau:
1. Chữa kiết lỵ, tiêu chảy
Người bệnh có tỳ vị hư nhược lâu ngày nên thường hay bị kiết lỵ hoặc tiêu chảy. Trị bằng các cách sau:
Bài thuốc 1
- Lấy 80g củ mài khô kết hợp với lượng tương ứng bạch truật và đẳng sâm, trôm lay.
- Thêm vào 60g biển đậu cùng trần bì 30g và lượng tương đương cát cánh, hạt ý dĩ, sa nhân cùng hạt sen.
- Đem tất cả đi làm sạch và tán thành bột mịn, trộn đều vào nhau.
- Người lớn bị bệnh này dùng 8g – 12g mỗi lần x 3 lần/ngày. Trẻ em sử dụng khoảng 4g – 6g với số lần tương ứng.
- Đem pha số bột này với nước sôi để nguội hoặc đun nóng để uống.
Bài thuốc 2
- Với cách làm này, bạn chỉ cần dùng đến củ mài và gạo, muối.
- Lấy những lát củ mài khô đem sao vàng lên rồi tán bột mịn.
- Sau đó nấu gạo thành cơm rồi đem trộn với muối và 8 – 10g bột mài thành hỗn hợp như hồ của trẻ nhỏ.
Bài thuốc 3
- Thuốc này kết hợp 60g khoai mài với 180g ngũ vị tử.
- Thêm vào đó là 120g nhục thung dung và 90g đỗ trọng sao vàng.
- Cuối cùng kết hợp thêm xích thạch chỉ, thần phục mỗi vị 30g và lượng tương ứng ngưu tất, thục địa và trạch tả.
- Đem tất cả nguyên liệu này đi làm sạch và tán bột rồi trộn với hồ tạo viên to bằng hạt đậu đen.
- Mỗi ngày uống khoảng 20 – 25 viên thuốc này để giảm kiết lỵ, tiêu chảy.
2. Bài thuốc kiện tỳ tiêu thực cho trẻ nhỏ
Trẻ em ăn khó tiêu do tỳ hư có thể kết hợp 60g củ mài cùng các dược liệu như sau:
- 45g bạch biển đậu và lượng tương ứng sơn trà, mạch nha, tần quy và thần khúc.
- Thêm vào đó 30g trần bì cùng lượng tương ứng bạch truật, sử quân tử.
- Cuối cùng cho 20g hoàng liên và lượng tương ứng cam thảo.
- Đem khoai mài, bạch biển đậu và bạch truật sao vàng lên.
- Sau đó tán bột tất cả rồi trộn với mật ong để vo thành viên nhỏ như hạt đậu đen.
- Mỗi ngày cho trẻ nhỏ uống khoảng 2 – 3 lần, mỗi lần dùng khoảng 3g (chừng 7 – 10 viên).
3. Chữa di tinh tái phát
Đàn ông bị di tinh nhiều lần khiến việc kiểm soát chuyện ấy khó khăn, hiếm muộn đường con cái nên dùng:
Bài thuốc 1
- Củ mài và táo nhân, đẳng sâm mỗi vị 12g cùng lượng tương ứng bạch truật, phục linh, kim anh và khiếm thực.
- Thêm vào đó quả mâm xôi 6g cùng lượng tương ứng viễn chí và 4g cam thảo.
- Đem tất cả đi sắc lấy nước cô đặc cho quý ông uống đều đặn mỗi ngày đến khi khỏi.
Bài thuốc 2
- Dùng 200g củ mài kết hợp với 100g hạt ý dĩ cùng lượng tương ứng hạt sen và củ sung.
- Làm sạch các nguyên liệu rồi đem sao vàng hoặc phơi sấy cho khô.
- Sau đó tán bột mịn.
- Mỗi ngày cho phái mạnh dùng khoảng 12g bột này bằng cách hòa vào nước cơm sôi và uống ấm.
Bài thuốc 3
Lấy 10g củ mài cùng lượng tương ứng quả chốc xôi làm sạch.
Đem sao vàng 2 thứ lên rồi sắc với nước cho cô đặc rồi uống như trà mỗi ngày.
Nên tiến hành các cách trị trên nhiều ngày kết hợp theo dõi, cố gắng kiểm soát khả năng xuất tinh.
4. Chữa đái tháo đường
Với bệnh đái tháo đường, có thể dùng bột củ mài để làm gì? Tiến hành theo cách sau:
Bài thuốc 1
- Dùng 180g củ mài kết hợp với 350g ngũ vị tử và 300g hạt dây tơ hồng.
- Thêm vào 90g hạt sen khô và 40g bạch phục linh.
- Đem tất cả đi tán bột rồi trộn với hồ và rượu để vo viên thành những hạt nhỏ như đậu xanh.
- Mỗi ngày cho người bệnh uống từ 20 – 30 viên với nước cơm gạn lúc sôi.
Bài thuốc 2
Ngoài cách tán bột thì bạn cũng có thể sắc nước như sau:
- Lấy 24g củ mài kết hợp cùng hoa phấn, tri mẫu mỗi loại 12g và lượng tương ứng cát căn, hoàng kỳ.
- Thêm vào đó 6g ngũ vị tử và 4g cam thảo rồi đem tất cả đi sao vàng.
- Cho vào ấm cùng với nước để sắc cô đặc và uống ấm trong ngày.
Bài thuốc 3
Một cách sắc thuốc khác nữa là:
- Dùng 24g khoai mài kết hợp với 9g hoa phấn cùng lượng tương đương mạch môn đông.
- Làm sạch các nguyên liệu rồi cho vào ấm sắc cùng với nước thật kỹ để uống mỗi ngày.
5. Trị suy dinh dưỡng ở trẻ
Trẻ em còi cọc, suy dinh dưỡng, kèm theo đó là biểu hiện thường hay đi ngoài phân lỏng, sống nên dùng:
- 100g củ mài cùng lượng tương ứng hạt ý dĩ, mạch nha.
- Thêm vào đó 50g bạch truật cùng lượng tương ứng đẳng sâm.
- Kết hợp cùng 25g hạt cau khô và vỏ quýt (đồng lượng).
- Đem tất cả các dược liệu đi sao vàng rồi cho ra tán bột và trộn vào nhau thật đều.
- Sau đó hòa 15g – 20g bột này với nước ấm cho trẻ uống mỗi ngày.
6. Bài thuốc chữa đau lưng
Củ mài còn có công dụng tốt trong việc chữa đau lưng cho người già, người trẻ bị thoái hóa cột sống sớm hay thoát vị đĩa đệm ở cổ, thắt lưng. Cách làm như sau:
- Lấy củ mài 10g và lượng tương ứng sơn thù du.
- Thêm vào 12g đỗ trọng, củ ba kích và lượng tương ứng ngưu tất.
- Cuối cùng thêm ngũ gia bì, độc hoạt mỗi vị 8g và lượng tương đương cẩu tích, quế tâm cùng 6g phòng phong.
- Đem tất cả đi tán bột mịn rồi trộn cùng mật ong để vo viên nhỏ như hạt đậu.
- Mỗi ngày cho người bệnh uống khoảng 10 viên trước khi ăn.
Một số món ăn bài thuốc từ củ mài
Khoai mài không chỉ dùng bằng cách tán bột, sắc nước mới cho công dụng trị bệnh. Dân gian còn ngâm rượu củ mài hoặc nấu với các loại thức ăn để trị bệnh.
Hoài sơn ngâm rượu
Rượu ngâm từ củ hoài sơn có nhiều tác dụng như giải độc, ổn định tinh thần, giảm đau và giúp nam nữ hồi xuân.
- Người ta dùng 400g củ này kết hợp với 500g đường và 3 lít rượu gạo để ngâm.
- Đầu tiên, cần rửa sạch củ mài rồi để róc nước, cắt thành lát tương đối mỏng để cho vào bình thủy tinh.
- Thêm đường và rượu vào đậy cho kín và ngâm 1 tháng.
- Sau đó, mỗi ngày dùng một chén con rượu củ mài trước các bữa ăn sáng và tối.
Rượu này dùng tốt cho cả người bị suy nhược cơ thể, ho hen, tiêu hóa kém, bị tiểu đường, xuất tinh sớm và hay ra mồ hôi trộm. Người bình thường uống rượu khoai mài có thể bồi bổ cơ thể khỏe mạnh hơn.
Khoai mài nấu cháo vừng
Ngoài các ngâm rượu uống, nhiều người còn lấy củ này đem nấu cháo với vừng đen như sau:
- Dùng 15g các lát mài khô rửa sạch, để ráo nước rồi thái hạt lựu. Nếu dùng mài tươi thì cho nhiều hơn.
- Cho 100g gạo đãi sạch và ngâm nước 1 tiếng rồi rang lên.
- Bỏ tất cả số mài, gạo, vừng (20g) và 200ml sữa bò tươi vào nồi trộn lên để xay thành bột nước. Lọc phần bột ướt ra.
- Lấy 1 nồi khác cho đường phèn và nước vào nồi để đun cho đường tan chảy rồi lọc qua vải.
- Đun lại nước này cho sôi lên rồi thêm bột ướt đã lọc vào khuấy đều tay để được bột hồ.
- Nêm thêm gia vị cho vừa ăn rồi múc ra bát cho người bệnh thưởng thức.
Canh củ mài
Không chỉ có thể nấu cháo, củ mài còn được dùng để chế biến ra các món canh như canh xương hầm, canh mài hạt sen, khoai mài nấu thịt… Dưới đây là cách nấu canh mài hạt sen với xương.
- Bạn chuẩn bị 1 củ mài tươi vừa đủ, đem sơ chế sạch sẽ.
- Dùng thêm 350g sườn heo non, cũng rửa sạch.
- Cuối cùng chuẩn bị 25g hạt sen khô và 50g hạt ý dĩ. Có thể thêm vào 20g cây hoa huệ cùng các loại gia vị cần thiết.
- Đầu tiên, bạn thái mài thành những miếng vừa ăn, phù hợp với các nguyên liệu khác.
- Tiếp theo, chần sơ sụn non qua nước sôi để đảm bảo loại bỏ tạp chất.
- Cho khoai mài cùng với các nguyên liệu khác vào đun sôi lên.
- Sau đó hạ lửa và tiếp tục inh cho sườn và hạt sen chín mềm.
- Nêm gia vị vừa ăn rồi tắt bếp đi để múc ra bát thưởng thức nóng.
Chè mài long nhãn
Chè khoai mài nấu với long nhãn là món ăn thanh mát có tác dụng giải nhiệt rất tốt. Người ta nấu như sau:
- Dùng 250g củ mài kết hợp với 20g long nhãn và 15g kỷ tử.
- Thêm 1.2 lít nước và 50g đường để nấu.
- Sơ chế củ mài thật sạch rồi thái thành miếng hoặc cắt hạt lựu.
- Ngâm hạt ý dĩ và long nhãn vào nước một lúc.
- Sau đó cho nước vào nồi đun sôi lên và thả long nhãn vào.
- Tiếp tục đun 10 phút rồi cho mài vào cùng và ninh 10 phút nữa.
- Sau cùng, bạn cho đường với lượng vừa đủ vào đun cùng đến khi đường tan hết.
- Tắt bếp và cho chè củ mài long nhãn ra bát thưởng thức dần. Nếu muốn chè sánh đặc thì thêm một chút bột năng vào khuấy lên trước khi tắt bếp.
Có thể thấy củ mài dùng để ăn hay làm thuốc đều rất tốt cho sức khỏe. Những cách làm trên đây chỉ là một số công thức phổ biến mà nhiều người đang dùng hiệu quả.
Lưu ý khi dùng
Tuy có nhiều công dụng tốt nhưng không phải ai cũng có thể dùng được khoai mài. Cụ thể, cần chú ý:
- Những người bị thấp nhiệt hoặc đang táo bón không nên sử dụng củ này dưới mọi hình thức.
- Ngoài ra, khi kết hợp củ mài với các thảo dược khác để chữa bệnh, tốt nhất nên tham khảo ý kiến từ chuyên gia y học cổ truyền.
- Chỉ nên sử dụng củ này theo liều lượng được chỉ định mỗi ngày, không dùng quá nhiều.
Như vậy, thông tin về dược liệu quý, củ mài đã được trình bày khá chi tiết ở trên. Để hiểu thêm về công dụng, cách dùng và nhận dạng cây này chuẩn xác, bạn nên tìm hiểu thêm hoặc tham khảo ý kiến của bác sĩ.
