Chỉ Thực: Đặc điểm, công dụng và 15 bài thuốc trị bệnh hay tại nhà
Chỉ Thực là dược liệu có tác dụng trong tiêu đờm, lợi tiểu, chống dị ứng, điều trị một số bệnh về tiêu hóa,… Để phân biệt và hiểu rõ hơn về công dụng cũng như cách dùng dược liệu này hãy tham khảo ngay bài viết hữu ích dưới đây.
Tổng quan về dược liệu Chỉ Thực
- Tên khoa học: Fructus poncirin Immaturi, Fructus aurantii Immaturi
- Họ: Cam – Rutaceae.
- Tên gọi khác: Kim quất, trái non của quả Trấp, khổ chanh, Chấp, Phá hông chùy, Niêm chích, Đổng đình, Chùy hông phích lịch (Hòa Hán dược khảo)
Đặc điểm thực vật
Không có loại cây Chỉ Thực mà dược liệu này chỉ là tên gọi quả của cây Trấp. Đây là loài cây rậm lá, thân mọc thẳng, nhẵn hoặc có gai.
Cây có lá đơn mọc so le với nhau, hình bầu dục với chiều dài khoảng 7 – 10 cm.
Hoa 5 cánh màu trắng hoặc màu vàng nhạt, có mùi thơm đặc trưng. Mùa hoa vào tháng 2 – 4 sau đó đến mùa ra quả vào tháng 5 – 8. Quả cây Trấp có vỏ dày, xù xì, màu vàng nhạt, bên trong quả có nhiều hạt và vị đắng.
Chỉ Thực bao gồm các quả nguyên xuất hiện với hình cầu, có đường kính từ 0,5 – 1cm, khi bổ đôi có hình bán cầu. Vỏ ngoài có màu nâu đen, trên quả vẫn còn vết tích của cuống. Bên phía đối diện có một chấm nhỏ lồi là vết tích của vòi nhụy sau khi rụng. Khi bổ đôi quả, quả có đường kính khoảng 1 – 1,5cm mặt cắt ngang sẽ xuất hiện một vòng vỏ quả bên ngoài mỏng, có màu nâu.
Phân bố địa lý
Chỉ xác là vị thuốc có nguồn gốc từ Ấn Độ, Malaysia, sau đó được dùng rộng rãi tại các nước Đông Nam Á và miền nam Trung Quốc.
Tại Việt Nam, cây Trấp mọc hoang hoặc được trồng tại các tỉnh ở miền Bắc như Hà Nam, Ninh Bình, Bắc Cạn, Cao Bằng, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh,…
Thu hái và chế biến
Bộ phận dùng: Quả non.
Thu hái: Từ tháng 4 – tháng 6 là thời điểm thu nhặt những quả non còn xanh rụng dưới gốc để làm dược liệu Chỉ Thực. Những quả được dùng là loại nhỏ có vỏ dày, bên trong quả phần thịt dày đặc, chắc, nhỏ ruột không bị mốc, thối.
Sơ chế:
- Đối với những quả có đường kính dưới 1cm thì để nguyên quả. Đối với những quả có đường kính trên 1cm thì bổ đôi quả theo chiều ngang. Khi dùng, mang đi rửa sạch với nước muối, loại bỏ đất bụi, sau đó ủ quả mềm rồi bào mỏng hoặc thái lát và sao giòn.
- Hoặc có thể áp dụng cách cho dược liệu vào nước cho mềm rồi moi bỏ phần hạt và các múi bên trong. Sau đó đem thái nhỏ dược liệu và mang đi phơi khô.
- Ngoài ra có thể thực hiện sao dược liệu với cám hoặc gạo nếp rồi sử dụng hoặc sao cháy tồn tính rồi mang đi tán bột.
Bảo quản: Bảo quản dược liệu ở những nơi khô ráo, tránh nơi ẩm mốc.
Tác dụng của dược liệu Chỉ Thực
Theo y học cổ truyền Chỉ Thực có vị chua, hơi hàn, không độc, quy vào kinh Tỳ, Vị.
Chủ trị: Đại tiện không thông, thực tích đàm trệ, ngực bụng căng đầy.
Theo y học hiện đại Chỉ Thực có chứa các thành phần hóa học như Tinh dầu, hesperidin, neohesperidin, pectin,… với tác dụng:
- Neohesperidin – thành phần chủ yếu của dược liệu có tác dụng làm tăng huyết áp, cường tim nhưng không làm tăng nhịp tim
- Tăng sự co bóp của cơ tim, co mạch, tăng lực cản của tuần hoàn ngoại vi của huyết tương và cơ tim trong thí nghiệm với chuột nhắt.
- Giúp tăng lưu lượng máu đến não, động mạch vành và thận.
- Nước sắc dược liệu chứa các thành phần có tác dụng ức chế cơ trơn ruột cô lập trong thí nghiệm với chuột lang, chuột nhắt và thỏ.
- Điều chỉnh xử lý rối loạn chức năng xảy ra ở đường tiêu hóa.
- Chất Glucozit có trong dược liệu Chỉ Thực hoạt động như vitamin P làm giảm nhanh tính thẩm thấu của mao mạch.
Chỉ Thực được dùng chữa bệnh gì?
Chỉ Thực được sử dụng trong rất nhiều bệnh lý khác nhau như:
Chữa tiểu ra máu
Các cơ quan nội tạng bị xuất tiết dẫn đến triệu chứng đi tiểu ra máu là giai đoạn rất nguy hiểm. Để hỗ trợ điều trị tình trạng bệnh có thể sử dụng bài thuốc sau:
Dùng 240g Chỉ xác (đã sao đen với cám) trộn đều với 240g hoàng kỳ tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 8g hỗn hợp uống với nước cơm hoặc trộn với hồ làm thành viên hoàn. Người bệnh cần kiên trì sử dụng hàng ngày đến khi triệu chứng tiểu ra máu khỏi hoàn toàn.
Điều trị đau xóc dưới sườn lên tim, đau tức ngực, đau cứng dưới tim
Đối với các triệu chứng này, có thể sử dụng bài thuốc đơn giản như sau:
- Dùng 4 quả dược liệu Chỉ Thực lâu năm, 240g phỉ bạch, 120g hậu phác, 30g quế và 1 trái qua lâu. Mang tất cả vị thuốc trên rửa sạch với nước muối rồi để ráo nước.
- Sau đó cho hậu phác và Chỉ Thực sắc cùng với 1 lít nước rồi chắt lấy phần nước và bỏ bã.
- Tiếp theo cho tất cả những vị thuốc còn lại vào đun với nước thuốc mới thu được bằng lửa nhỏ trong 30 phút.
- Tắt bếp và để nguội rồi chia nước thuốc uống 3 lần trên ngày.
Điều trị sa trực tràng
Đối với tình trạng sa trực tràng có thể sử dụng bài thuốc từ Chỉ Thực như sau: Mang dược liệu mài trên đá cho nhẵn rồi cho vào chảo và thực hiện sao vàng cùng với mật ong nguyên chất. Sau đó chườm dược liệu vào vị trí bị bệnh cho đến khi rút lên.
Chú ý: Không nên chườm quá nóng có thể dẫn đến tình trạng bỏng da và cần thực hiện mỗi ngày 1 lần để có hiệu quả cao.
Điều trị chốc đầu ở trẻ nhỏ
Trẻ bị bệnh chốc đầu có thể áp dụng cách: đốt cháy dược liệu Chỉ Thực rồi để nguội bớt và trộn với mỡ heo. Sau đó bôi thuốc vào vùng da bệnh 2 ngày/lần cho đến khi bệnh tình thuyên giảm. Kiên trì áp dụng cách trị bệnh này chỉ sau 3 – 5 ngày các triệu chứng bệnh sẽ có chuyển biến tích cực.
Chỉ Thực trị ngực đau do thương hàn
Khi xuất hiện các cơn đau đột ngột ở ngực do thương hàn có thể áp dụng bài thuốc:
Mang Chỉ Thực rửa sạch với nước muối rồi cho vào chảo sao vàng với cám. Sau đó để dược liệu nguội bớt và tán thành bột mịn.
Khi dùng lấy 8g bột thuốc hòa uống cùng với 250ml nước ấm. Mỗi ngày uống 2 lần, kiên trì áp dụng cách điều trị này trong 5 ngày tình trạng đau tức ngực không còn nữa.
Trị tình trạng trẻ con động kinh, co giật
Đối với trường hợp bệnh động kinh gây co giật ở trẻ nên dùng bài thuốc sau:
Chỉ xác đem bỏ múi kết hợp với đạm đậu khấu với phân lượng bằng nhau rồi đem tán thành bột mịn. Mỗi lần cho trẻ dùng 1/2 muỗng cà phê với nước ấm, trường hợp nặng thì dùng 1 muỗng.
Nếu giật kinh phong cấp thì lấy lá bạc hà giã nát, chắt lấy nước cốt và dùng uống kèm thuốc. Nếu trường hợp trẻ giật kinh phong mãn tính thì dùng kinh giới nấu với 3 – 5 giọt rượu sau đó uống kèm thuốc. Mỗi ngày uống thuốc 3 – 5 lần sẽ mang lại hiệu quả trị bệnh tốt nhất.
Chữa răng đau nhức
Tình trạng đau nhức răng có thể sử dụng dược liệu Chỉ Thực, ngâm rượu để súc miệng hàng ngày. Kiên trì thực hiện tình trạng đau nhức sẽ khỏi hoàn toàn.
Trị đau bụng sau sinh
Sau sinh phụ nữ có thể gặp tình trạng đau tức bụng, để giải quyết vấn đề này có thể áp dụng bài thuốc từ Chỉ Thực sau:
Lấy dược liệu và thược dược đem rửa sạch bằng nước muối. Sau đó cho Chỉ Thực vào chảo sao vàng cùng cám, còn thược dược đem sao cùng rượu rồi nghiền thành hỗn hợp bột.
Khi dùng lấy 8g bột thuốc sắc cùng với 600ml nước đến khi còn lại 200ml thì tắt bếp và chắt lấy nước uống. Mỗi ngày uống nước thuốc 1 lần, kiên trì dùng 3 – 5 ngày để giảm đau hiệu quả.
Điều trị âm hộ sưng đau
Tình trạng âm hộ sưng đau nên áp dụng cách dùng sau:
Dùng 240g dược liệu đem rửa sạch và cho vào cối giã nát. Thiếp theo cho vào chảo và thực hiện sao sơ. Sau đó gói dược liệu trong bao vải và chườm lên vị trí đau đến khi nguội thì tiến hành sao rồi chườm tiếp.
Người bệnh kiên trì thực hiện 2 lần/ngày chỉ trong 5 ngày tình trạng sưng đau giảm rõ rệt.
Điều trị táo bón
Khi bị táo bón khó chịu có thể dùng bài thuốc sau:
Lấy 10g Chỉ Thực và 10g tạo giáp đem rửa sạch với nước muối rồi phơi khô. Sau đó đem tán 2 vị thuốc thành bột mịn và trộn với hồ bột thành dạng viên. Khi dùng uống 1 lần thuốc trong ngày và sử dụng 2 – 3 ngày chứng táo bón không còn nữa.
Điều trị trĩ ở trẻ nhỏ
Trẻ nhỏ bị trĩ nên dùng bài thuốc sau:
Rửa sạch Chỉ Thực với nước rồi phơi cho khô ráo. Đem tán dược liệu thành bột mịn sau đó trộn với mật ong nguyên chất để tạo thành viên to bằng hạt ngô. Mỗi lần sử dụng cho trẻ uống 30 viên/lần/ngày khi bụng đói.
Trị táo bón, bụng căng đầy khó tiêu
Cách điều trị tình trạng bệnh này đơn giản như sau:
- Chuẩn bị:
- Chỉ Thực, bạch truật, trạch tả, phục linh, thần khúc và đại hoàng mỗi vị 12g.
- Hoàng cầm, sinh thương mỗi vị 8g.
- Hoàng liên 4g.
Cách dùng:
- Rửa sạch dược liệu với nước muối rồi cho vào nồi sắc cùng với 2 lít nước lọc. Sắc đến khi nước thuốc còn 1 lít thì tắt bếp và chia ra uống nhiều lần trong ngày.
- Hoặc đem các vị thuốc phơi khô rồi tán thành bột mịn và trộn cùng hồ bột sau đó nặn thành viên để uống.
Trị đau bụng bằng Chỉ Thực
Khi bị đau bụng nên dùng: 12g dược liệu Chỉ Thực và 12g bạch thược rửa sạch với nước muối. Sau đó cho tất cả vào sắc cùng với 800ml nước đến khi còn lại 400ml thì tắt bếp và chắt lấy nước uống.
Hoặc đem cả hai vị thuốc tán thành bột mịn, sau đó uống mỗi ngày 1 lần cùng 350ml nước lọc cũng mang hiệu quả cao.
Trị tiêu hóa kém, bụng đầy
Tiêu hóa kém khiến người bệnh ăn không tiêu, đầy bụng,… có thể sử dụng Chỉ Thực và bạch truật mỗi loại 12g đem rửa sạch và sắc cùng 800ml để uống hàng ngày. Mỗi ngày nên dùng 1 thang thuốc, kiên trì 2 – 3 ngày dấu hiệu bệnh suy giảm và khỏi hoàn toàn.
Chỉ Thực giảm mệt mỏi
Khi tinh thần mệt mỏi, ăn uống không ngon, tiêu hóa kém, mất ngủ kéo dài có thể áp dụng bài thuốc sau:
Dùng Chỉ Thực và hoàng liên mỗi loại 20g; can khương 4g; hậu phác 16g; bạch truật, mạch nha, bạch phục linh, cam thảo mỗi loại 8g và nhân sâm, bán hạ khúc 12g mỗi loại.
Đem tất cả rửa sạch, phơi khô rồi tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng từ 1 – 12g hòa với nước để uống. Ngày nên uống 3 lần, kiên trì ít nhất 5 ngày để cơ thể khỏe mạnh, các hoạt động sinh hoạt trở lại bình thường.
Lưu ý khi sử dụng Chỉ Thực chữa bệnh
Một số lưu ý khi trị bệnh bằng dược liệu Chỉ Thực tại nhà là:
- Không nên lạm dụng vị thuốc này vì có thể gây biến chứng không mong muốn.
- Người tỳ vị hư yếu, phụ nữ mang thai yếu, trẻ nhỏ dưới 2 tuổi không nên sử dụng các bài thuốc này.
- Trong quá trình sử dụng nếu cơ thể có dấu hiệu bất thường cần ngưng dùng và thay đổi biện pháp điều trị.
Khi dùng dược liệu Chỉ Thực chữa bệnh cần kiên trì áp dụng trong thời gian dài để có hiệu quả cao. Bên cạnh đó, để đảm bảo an toàn sức khỏe nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng bất kỳ bài thuốc nào từ Chỉ Thực.
